چرخش نخبگان در ایران و الگوبرداری از کشورهای موفق00 نظر

چرخش نخبگان در ایران و الگوبرداری از کشورهای موفق مثل چین و هند؛ در راستای تدوین سیاست‌های مهاجرت متخصصین که از اولویت‌های استراتژیک کشور است.

 

شرایط آسان مهاجرت و ارتباطات ساده، وسیع و در دسترس بین افراد، جریان نخبگان را از مختصات امروزه جهان کرده است. لذا تدوین سیاست‌های مهاجرت متخصصین از اولویت‌های استراتژیک کشورهاست. بسیاری از کشورها، بالاخص کشورهایی با اقتصاد نوظهور مانند چین و هند، سیاست‌هایی در جهت جذب متخصصین اعمال نموده و توانسته‌اند تعداد زیادی از این افراد را به کشور بازگردانند.

چین

از اواخر قرن بیستم و سال‌های آغازین قرن بیست ویکم، رشد نمایی جمعیت دانشجویان چینی که در خارج مشغول تحصیل بودند و همچنین نرخ بازگشته‌ها به کشور، بر استراتژی جدید توسعه چین در ارتباط با متخصصین مهاجر تأثیر عمیقی گذاشت. این استراتژی از دو بخش تشکیل شده بود. بخش اول تشویق برای ادامه تحصیل در خارج از کشور به منظور افزایش انباشت سرمایه انسانی کشور و بخش دوم تطمیع سرمایه‌های انسانی ارتقاء یافته برای بازگشت و انتقال دانش فراملیتی و توسعه نخبگی به چین بود. برای نیل به این اهداف، دولت چین برای اجرایی شدن این استراتژی، چهار مکانیزم سیاستی را برنامه‌ریزی و اجرا نموده است (Xue, ۲۰۱۲):

• دولت برنامه‌هایی را طراحی نمود تا محققین و دانشمندان چین در خارج از کشور را برای بازگشت موقت و یا بازگشت کوتاه‌مدت به کشور ترغیب نماید.

• ایجاد شبکه‌های دیاسپورای چین، بالاخص در ارتباط با افرادی که مستعد بازگشت به کشور هستند و یا زمینه‌هایی برای جذب سرمایه‌گذاری در آن‌ها وجود دارد.

• برنامه‌هایی که بازگشت دائمی متخصصین چینی را تسهیل کند.

• تسهیل شرایط دریافت مجوزهای اقامت در چین به منظور جذب افراد نخبه از سرتاسر دنیا.

هند

در دهه ۱۹۸۰، هند با توسعه پارک‌های علمی که بر روی صنعت داروسازی متمرکز شده بود، توسط یک بسته جذاب بیولوژیست‌ها و دانشمندان هندی‌الاصل را برای بازگشت به کشور تشویق نمود و حتی به شهروندان خارجی با تابعیت اصلی هند مجوز ورود آزادانه را اعطا و تأمین شرایط   کار کردن در هند را برای آنان تضمین نمود(Hua, ۲۰۱۱).

هند مستمراً نقش مهمی به عنوان کشور پیشتاز در صنایع زیستی و پیشرفته مانند تحقیق و توسعه در صنعت داروسازی و ارتباطات راه دور در بنگلور و برونسپاری تکنولوژی و صنایع پیشرفته در حیدرآباد داشته و در این مسیر تعداد زیادی از متخصصین هندی را از آمریکا جذب کشور نموده است. هند پایبندی جدی به توسعه منابع انسانی داشته و روی سیستم تحصیلاتی سرمایه‌گذاری مداوم می‌کند. اعلام نیاز به اعضای دیاسپورای هند برای بازگشت به کشور بخشی از برنامه تحصیلاتی هند در این راستا است.

ایران

بنابرگزارش تحلیلی آنکتاد (۲۰۱۶) از سیاست‌های علم، فناوری و نوآوری ایران، در فاصله سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴ تغییرات عمدهای در محیط اقتصاد کلان ایران با گذار از وابستگی قابل توجه به نفت و گاز و بیثباتی اقتصادی به وابستگی کمتر و ثبات اقتصادی، به وقوع پیوسته است. تلاش‌های صورت‌گرفته برای متنوع‌سازی اقتصاد از طریق فعالیت‌های دانش‌بنیان، به افزایش هشت برابری صادرات دانش‌بنیان منجر شده است. نهادهای جدید در سیاستگذاری و پیاده‌سازی سیاست‌های علم، فناوری و نوآوری در دهه گذشته، سیاست‌های حمایتی و همچنین سازوکارهای حمایتی فضای جدید کسب و کار مشوق خوبی جهت تشویق متخصصین و کارآفرینان مهاجر به بازگشت به کشور شده است. به منظور تشویق متخصصان خارج از ایران برای همکاری علمی و فناوری در توسعه کشور، طرح همکاری با ((متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم)) با همکاری بنیاد ملی نخبگان اجرا شده است. در این مدل، نخبگان مهاجر با کمک بنیاد نخبگان و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری خدمات و امکاناتی را دریافت می‌کنند که بتوانند مشابه مدل فعالیتی را که در خارج از کشور داشته‌اند، در داخل کشور نیز راه‌اندازی کنند. تا کنون در این طرح بیش از ۶۵۰۰ همکاری موفق ثبت شده است (سایت معاونت علمی و فناوری، ۱۳۹۹).

با ایجاد محیط کسب و کار و زمینه‌های لازم، بیش از ۲۰۰۰ نفر از استعدادهای برتر به کشور بازگشته‌اند. برای آنکه مهاجرت نخبگان به صورت یک چرخش نرمال انجام گیرد باید پایه‌های اقتصادی کشور مستحکم شود. هدف سیاست‌های مهاجرت متخصصین، تنها بازگشت نخبگان نیست بلکه بیشتر روی چرخش آنان تمرکز دارد (ستاری، سایت معاونت علمی و فناوری، ۱۳۹۷).

یکی از تجارب موفق ایران برای توسعه علم، فناوری و نوآوری توسط ستاد ویژه توسعه فناوری نانو ریاست جمهوری رقم خورد. از آنجایی که حمایت از تولید، حفاظت و به‌ کارگیری دارایی فکری یکی از زیرساخت‌های نوآوری است، این فعالیت در زمینه فناوری نانو از زیر برنامه‌های توسعه فناوری، در ستاد نانو قرار گرفت. در این برنامه ستاد نانو به حمایت از ثبت اختراع در حوزه فناوری نانو و آموزش، ترویج و اطلاع‌رسانی مالکیت فکری پرداخته است. گزارش عملکرد سال ۹۷ ستاد نانو، آمار مجموع اختراعات فناوری نانو را برای سال‌ها ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸ در ادارات ثبت اختراع دنیا در جدول (۱) ارائه داده‌است. این جدول نشان می‌دهد فناوری نانو سهم بزرگی از کل اختراعات ایران را دربرگرفته است. تجربه ستاد نانو الگوی مناسبی برای اجرا در سایر زمینه‌های فناوری است.

جدول ۱ - مقایسه اختراعات ایران در زمینه نانو با سایر حوزه‌ها در ادارات ثبت اختراع دنیا ۲۰۱۸ – ۲۰۱۵ 

 

چنانچه با الگوگیری از ستاد نانو، فعالیتهای حمایت از دارایی‎‌های فکری و آموزش متخصصین و کارآفرینان زمینههای دیگر فناوری رواج و مورد حمایت و تشویق قرار گیرد و از سویی دیگر قوانین مناسب بالاخص در زمینه حفاظت از حقوق کپی‌رایت وضع و اعمال شده و همچنین آگاهی جامعه نسبت به این حقوق افزایش یابد، حقوق مالکیت فکری، سطح لازم برای اثرگذاری بر شاخص چرخش نخبگان را کسب خواهدکرد. مطالعه در رکن حقوق مالکیت فکری ایران در سال ۲۰۱۹ افت ۳ /۴ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۸ را نشان داده و مقدار آن به رقم ۴ / ۴ کاهش یافته است (اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی).

شاخص حقوق مالکیت فکری در فاصله سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۹ تنها ۱۶ درصد رشد و از ۸ / ۳ به ۴ / ۴ ارتقاء یافته است، بنابراین رسیدن به شاخص مؤثر حقوق مالکیت فکری یعنی هفت از ده یعنی ۶۰ درصد رشد در حقوق مالکیت فکری، در شرایط عادی و کوتاه مدت، غیرقابل دسترس است. به عبارت دیگر، استفاده از سیاست تقویت حقوق مالکیت فکری برای ارتقای سطح چرخش نخبگان، نیازمند قانون‌گذاری، تنظیم مقررات و صرف هزینه کلان است.

پیشنهادها

نخبه بنا به سرشت نخبگی خویش از تسلیم به محدودیت‌ها سر باز میزند و در پی روزنه و منفذی برای خود بیانی و ابراز استعداد خودش است (فراستخواه مقصود، ۱۳۹۶). شرایط آسان مهاجرت باعث شده تا نخبگان در مرزها نگنجیده و فرامرزی رفتار کنند. آنچه در جریان مهاجرین متخصص مهم است، حداکثر کردن توازن چرخش نخبگان به سمت کشور خود است. سیاست جذب نخبگان، بخشی از سیاست‌های جامع توسعه هر کشور است، بدیهی است ایران نیز در پی جذب نخبگان بین‌المللی بالاخص نخبگان مهاجر خود به عنوان منابع بالقوه اقتصاد دانش‌بنیان کشور است. کشورهای در حال گذار مانند چین، هند، تایوان و کره در حال اعمال سیاست‌هایی مانند مشوق‌های مالی و رفاهی، تسهیل شرایط دریافت مجوزهای اقامت و یا تقویت شبکه‌های دیاسپورا و انجام پروژه‌های مشترک برای بهره‌گیری از نخبگان سایر کشورها و همچنینن نخبگان مهاجر کشور خود هستند. چین در شعارهای استراتژیک و در برنامه‌های مهاجرت خود به مضامینی مانند ((به ملت خود از خارج کشور، خدمت کنید)) اشاره می‌کنند. هند عنوان ((هندی جهانی)) را به رسمیت شناخته و تایوان ((نخبگان سیار و یا آسترونوآت‌ها )) را تعریف می‌کند. این افراد مجازند بین کشور خود و کشور میزبان خود به راحتی رفت و آمد کنند.

دو مورد زیر مهم‌ترین پیشنهادهای سیاستی مبتنی بر یافته‌های این پژوهش‌هاست:

۱. ارتقای سطح مالکیت فکری: با توجه به سیاست اقتصاد دانش‌بنیان در کشور و نیاز این اقتصاد به نیروی انسانی دانشی، به منظور بهره‌مندی از بدنه فربه متخصصین ایرانی در داخل و خارج از کشور، لازم است تقویت زیرساخت حقوق مالکیت فکری تا سطح متناسب با مختصات کشور مورد توجه سیاستگذاران قرار گیرد.

۲. تدوین برنامه سیاستی جامع برای ساماندهی مهاجرین متخصص. این برنامه باید شامل موارد زیر باشد: الف) تشکیل بانک اطلاعاتی جامع از متخصصین مهاجر ایرانی

ب) تعریف نخبگان سیار در برنامه منابع انسانی و وضع جایگاه حقوقی افراد

ج) اجرای سیاست فرهنگی توسعه نگرش مثبت مردم به مهاجرت و همچنین نگاه وظیفه‌مدارانه مهاجران نسبت به ایران 

د) شفافیت فضای کسب و کار 

ه) ایجاد دیاسپورای علمی با کمک رایزن فرهنگی سفارت‌های ایران و گسترش دیاسپورا به خارج از محدوده مراکز رسمی ایران 

و) وضع قوانین برای ایجاد کسب‌وکارهای بین‌المللی ایرانیان